Niet verzaken

Onder Zwartsluis blijven we de LF9 of NAP-route volgen. Bij Hasselt nemen we afscheid van het Jabikspaad en volgen we de loop van rivier Zwarte Water tot bij Zwolle. Het is fijn om weer langs een rivier te rijden. Want het rivierlandschap met uiterwaarden is heel aantrekkelijk. Het meandert door Overijssel, heeft weidse vergezichten en passeert leuke dorpen en steden.

Bij buurtschap Haerst slaan we rechtsaf. Het smalle dijkje tussen oude boerderijen en schilderachtige huisjes door loopt dood. Maar de fietsroute niet. Die wijst verder naar de overkant van de Overijsselse Vecht. Een jonge veerman en vader met een klein baardje zet enkele fietsers af op de rivieroever vlak voor ons. Zodra zij het pontje verlaten hebben, kunnen wij met enkele andere passagiers aan boord gaan.

Het Haersterveer, vlakbij de Agnietenberg, is het laatste handgetrokken kabelpontje van ons land. Dit pontje over de Vecht is misschien wel het leukste pontje van Nederland. Op internet schrijft iemand in een review: "Vriendelijke veerman en vrouw op een locatie waar de tijd stil heeft gestaan." Via twee brede dikke hardhouten planken lopen we het vasteland van de gemeente Zwolle op. We moeten schuin achter onze fiets gaan lopen om niet in het water te vallen. Wat ontzettend leuk is dit.

Af en toe zouden we de tijd graag even stilzetten om ‘het goede en onze jeugd’ te kunnen behouden. Want het is soms maar moeilijk te aanvaarden dat dingen veranderen in de tijd. Vooral als het iets betreft waar we grote waarde aan hechten of veel geluk aan beleven. Hoezeer we ook denken de vrijheid te hebben om ons leven zelf in te richten naar onze eigen maatstaven. Het is een illusie. Want ontwikkeling is namelijk niet tegen te houden. Ontwikkelingen in onszelf, de ander, de maatschappij en in de grote wereld om ons heen.

Professor doctor Beatrice de Graaf is historicus en onderzoeker op het gebied van veiligheid en terrorisme. Haar onderzoek is gericht op hoe staten en samenlevingen proberen een hoog veiligheidsniveau te handhaven en hoe deze pogingen zich verhouden tot kernwaarden en instituten (democratie, vrijheid, rechtsorde, constitutionele en verantwoordelijke overheid).

Ze bestudeert de opkomst van en bedreigingen tegen zulke veiligheidsmaatregelen van de 19e eeuw tot en met het heden, waaronder tijdsperiodes waarin zowel de effectiviteit als de legitimiteit van deze regelingen op het spel stonden. Als sterke wetenschapscommunicator verschijnt Beatrice op (internationale) tv- en radiozenders en in kranten.

Afgelopen vrijdagavond was zij te gast in talkshow Op1. Er werd haar gevraagd of zij een belangrijk thema miste in de media en discussies van de afgelopen week. Als het ging over de oorlog in Oekraïne. Beatrice heeft een niet mis te verstane kijk op de ‘oorlog van Poetin’.

De Oekraïense stad Kiev is het hart van de religieuze ideologie die Poetin heeft opgesteld rond het Heilige Russische Rijk, het Kievse Rijk. De Kievse Rus, de oorspronkelijke Rus, is in Kiev geboren. Daar is het rijk ontstaan. En dat hoort daarom bij Rusland vindt Poetin. Hij noemt het daarom ook de hereniging met het Russische Rijk, en niet ‘de inname’ van Kiev. Want Kiev hoort gewoon bij Rusland. De huidige gebiedssituatie is een aberratie (afwijking, afdwaling van het gewone of van het gewenste). Hij snapt ook niet waarom de Sovjet Unie dat ooit heeft laten gaan. Dat is gewoon een domme fout geweest die hij nu gaat herstellen.

Een thema waar ze op de Universiteit Utrecht al langer onderzoek naar doen is ‘conflict’, en ook de ‘diepe geschiedenis van conflict’. Die geschiedenis is namelijk vaak iets wat in het hier en nu tot een uitbarsting kan komen. Mensen grijpen dan terug op iets dat eeuwen geleden heeft plaatsgevonden. Een voorbeeld op de Balkan (Kosovo) is de slag bij het Merelveld van eeuwen geleden. In de Slag op het Merelveld van 28 juni 1389 leed het Servische leger, gesteund door een samengestelde Balkanalliantie, onder leiding van vorst Lazar een nederlaag tegen het Ottomaanse Rijk onder leiding van sultan Moerad I. Wij in het Westen denken dan van ‘waar hebben ze het over?’

Je ziet het nu dus ook gebeuren in de Oekraïneoorlog. Poetin grijpt terug op een zeer oude geschiedenis – en dat doet ie eigenlijk al jaren en niet alleen nu pas. Hij grijpt niet zozeer terug op de geschiedenis van de Sovjet Unie wat veel deskundigen denken maar op die van tijdens de afsplitsing van het Orthodoxe Christendom van het Latijnse Christendom. Als je luistert naar wat hij zegt – Beatrice doet ook onderzoek naar radicalisering in het algemeen – dan krijg je belangrijke aanwijzingen. Het begint er namelijk altijd mee dat mensen iets zeggen als: “ik doe het voor God” of “ik doe het voor mijn natie, ik offer mezelf op of ik blaas mezelf op voor dit doel”, en dat moet je als eerste altijd heel serieus nemen.

En wat zegt Poetin nu zelf dan: “ik ben de redder van de Russische ziel. Ik ben degene die op de troon zit.” Hij is op een gegeven moment ook echt in het Griekse klooster Athos geweest, de geboorteplaats van de orthodoxie. Hij is er op een Byzantijnse troon gaan zitten en zei: “ik ben de redder van het ware Christendom. En ik ben ook de redder van het Russische volk”. Het Russische volk en dat ware Christendom vallen samen. Duizend jaar geleden is het Orthodoxe Christendom afgesplitst van het Westerse of Latijnse  Christendom. En Poetin vindt dat wij decadent zijn in het westen terwijl zij de ware Orthodoxie verdedigen. Hij heeft dat al vanaf het begin gezegd.

Hij heeft altijd ook wel een opening geboden naar Europa, naar de waarden van de Verlichting. Maar hij zegt ook dat het Westen heel veel waarden heeft verzaakt. In heel veel toespraken zegt hij bovendien hoe belangrijk hij het vindt dat hij gedoopt is, dat hij Russisch gedoopt is, door zijn moeder gedoopt is, en dat in Rusland het Russische volk de waarden van het Christendom bewaakt: de zuiverheid, de eer, de mannelijkheid, de trots. Het Westen heeft deze allemaal verzaakt, want dat is liberaal, decadent, nihilistisch, atheïstisch. Rusland is volgens Poetin het derde Rome.

En dan gaan natuurlijk alle alarmbellen bij een historicus rinkelen als je iemand hoort zeggen: “wij vestigen een Derde Rijk, met hoofdletters”. Want dat hebben we meer gehoord in de geschiedenis. En het Derde Rijk, het Derde Rome wat Poetin vestigt is dan een voortzetting van het Oude Rome van de keizers Caesar en Constantijn, die met het Tweede Rome het Byzantium, Constantinopel en Istanboel gesticht heeft. Toen Constantinopel viel (in 1453) heeft Moskou de vlam levend gehouden. En op een gegeven moment is toen ook het Moskou-se patriarchaat gevestigd. En Poetin zegt al twintig jaar, maar is dit steeds feller gaan zeggen, dat hij serieus genomen wil worden als hoeder van die Russische ziel. En hij zegt dat niet alleen. Ook patriarch Kirill steunt hem daarin. Patriarch Kirill is de paus van het Orthodoxe Christendom dat 165 miljoen volgelingen heeft. De patriarch komt uit de hemel en heeft de sacrale macht. Hij zegt dat Poetin de redder is. En Poetin heeft de wereldlijke macht.

En dat is een groot verschil met hoe wij hier op een gegeven moment in het Westen mee zijn omgegaan, door kerk en staat te scheiden. De kerk is los als instituut en heeft geen territoriale macht meer behalve in het Vaticaan. Wij hebben inmiddels open democratische samenlevingen of Republieken maar in ieder geval geen kerkelijke staten, geen theocratieën meer, en dat is er in Rusland dus wel.

Poetin en Kirill hebben gezegd dat er in de Oekraïne sprake is van duivelse krachten. Het is het pure kwaad dat daar zit. Het kwaad is de ondermijning van dat ene en ondeelbare Russische Rijk. Poetin heeft gezegd dat Oekraïne het anti-Rusland is dat door het Westen wordt gesteund en dat dus eigenlijk weggevaagd moet worden.

Het is belangrijk om ons dit te beseffen omdat het doel moet zijn: hoe helpen we de Oekraïners en hoe voorkomen we een Derde Wereldoorlog? Dat doel bereik je niet door een Derde Wereldoorlog te starten maar door te gaan onderhandelen. En dat gebeurt ook al. Maar hoe onderhandel je, wat zijn de regels van onderhandelen? Als eerste: kén je tegenstander. Wat zijn de niet onderhandelbare waarden van je tegenstander? En wat drijft die tegenstander? Kun je marchanderen met Poetin? Het is een Heilige strijd voor hem.

De invloed van de Paus van Rome op Poetin en Kirill is maar heel beperkt omdat hij het Westen vertegenwoordigt, het Latijnse Christendom, en de decadentie niet heeft gestopt. Het Latijnse Christendom is voor Poetin totaal irrelevant.

In Oekraïne en Rusland is het kerkbezoek nog toegenomen sinds het uiteenvallen van de Sovjet Unie. De invloed van de patriarch is groot. Bij ons in het westen is dit ondenkbaar. Mensen mogen geloven wat ze willen. Het geloof is persoonlijk en daarmee ook individualistischer geworden. Het kan richting geven aan iemands leven.

De liberaal politicus Mark Rutte is Nederlands Hervormd. Hij is christen achter de voordeur. Rutte vindt dat geloven meer een persoonlijke zaak is dan een publiekelijke en zit daarom niet bij een christelijke partij.

Mark Rutte schoof ooit aan bij het televisieprogramma Zomergasten. De geïnterviewde gast kiest daarin betekenisvolle tv-fragmenten uit waaromheen vragen worden gesteld. Rutte liet een stukje zien uit een documentaire over de componist Bach. "Vanuit mijn functie mag ik nu ieder jaar naar de Mattheus Passion. Dat is een traditie in Nederland. Drie uur lang krijg je dan zo'n golf over je heen van de meest goddelijke muziek die er is. En heel diep godsgeloof, een heel diepe godsbeleving. Een heel diepe overtuiging in het geloof - geen twijfel over dat geloof. Ik ben nu 49 en twijfel constant over dat geloof, maar hij (Bach) heeft altijd dat geloof als een rode draad in zijn leven gehad. En dat heeft hem enorm gevoed."

Een paar maanden later stond Mark Rutte op de kansel in de Duinzichtkerk in De Haag, een kerk waar hij normaal gesproken in de bankjes zit. De kerkdiensten brengen hem iets unieks, vertelde hij. 
''Preken is iets anders dan ‘zomaar’ spreken en de kansel is geen gewone katheder. Deze plek maant tot bezinning op vragen die ik mijzelf niet zo gemakkelijk stel.” Rutte mocht voorgaan omdat hij was uitgenodigd door zijn kerk om de 'Preek van de Leek' te houden. Deze speciale diensten worden door kerken in heel Nederland georganiseerd met telkens een andere speciale spreker.

In zijn preek vertelt Rutte over zijn christelijke opvoeding en wat daarvan overgebleven is. 
"Het geloof hoort bij me. Ik omschrijf het vaak als: voor 49 procent twijfel en voor 51 procent een zeker weten. Een instinctief zeker weten, dat bestaat naast het verstand.''

Toen de premier voorging was het een stuk drukker dan normaal in de kerk. Mark Rutte sprak de gemeente toe: "Ons persoonlijk geloof vraagt continu inzet om het sterker te maken." Vervolgens maakte hij het persoonlijk en misschien herken je jezelf er wel in: "Het is soms lastig om precies vast te pakken wat dit betekent in mijn dagelijks leven." 

Je snapt wel dat de belevingswerelden van Rutte en Poetin mijlenver uit elkaar liggen. Hij en andere politiek verantwoordelijken van het vrije en democratische Westen staan voor een ontzettende uitdaging om zich in de belevingswereld van Poetin in te leven om van daaruit een stevig en juist antwoord te kunnen geven op diens oorlogszuchtige en in diepe overtuiging gedrenkte denken en handelen.

Het is onmogelijk om ontwikkelingen tegen te houden.

Poetin probeert terug te grijpen op een tijd die ver achter ons ligt, want in zijn leefwereld is het gewoon om hier steeds binding mee te houden. Steeds keert dat oude verhaal weer terug. Wij zijn ons bewust van groei en ontwikkeling door de tijd heen en gebruiken de geschiedenis vooral om lessen uit te trekken en te snappen hoe de huidige tijd geworden is wat ze vandaag de dag is.

Het is onmogelijk om ontwikkelingen tegen te houden.

Maar we kunnen wel invloed uitoefenen op de loop ervan. Wij zijn namelijk in staat om te creëren. Wij bezitten een vrije wil waarmee we invloed op de wereld kunnen uitoefenen. Niet om dwingend te zijn en te overheersen. Niet om anderen onze wil en overtuigingen op te leggen. Met onze democratische rechtsstaat hebben we een vrije wereld gecreëerd waarin we in gesprek mogen blijven gaan met elkaar. Door elkaar te overtuigen, kunnen goede ideeën en initiatieven een kans van slagen hebben en gerealiseerd worden.

Het is onmogelijk om ontwikkelingen tegen te houden.

Maar we zullen een krachtig antwoord moeten gaan vinden om de waarden van onze vrije wereld nog beter te gaan beschermen tegen autocratische en dictatoriale leiders als Poetin. Hij moet weten dat wij niet zullen verzaken als het om die waarden gaat. Het Latijnse christendom heeft misschien aan betekenis verloren maar ze ontwikkelt zich daardoor wel steeds verder. En zo hoort het.

Luc Hessel (ex-priester), die aanvankelijk angst had om los te laten wat hij had geleerd aan doctrine en worstelde met de christelijke traditie, bleef wel diep geworteld in die christelijke traditie en vond de ruimte om los te komen van dogma’s en morele wetten. Hij sprak de wens uit dat de moederkerk zich zal kunnen herijken. Dat ze aansluiting kan vinden in een spirituele andere manier van denken, kijken en voelen. Dat is anders dan het huidig denkkader dat niet meer het onze is.

Poetin probeert angstvallig en dwingend de ontwikkeling in wereld en christendom tegen te houden. Maar dat gaat hem uiteindelijk niet lukken.

Het is namelijk onmogelijk om ontwikkelingen tegen te houden.

Wij fietsen door het groene deel van Zwolle. Wat leuk is het hier. ’t Kleine Veer naar Hattem vaart niet meer. Het is al te laat. Via het fietspad op de spoorbrug steken we de IJssel en haar uiterwaarden over. De gezellige terrassen in Hattem zijn druk bezet. De avondzon schijnt nog als we het erf van B&B de Rivierduin oprijden. We worden enthousiast begroet door Sint Bernardhond Lobbes. “Woef, jullie zijn van harte welkom.”