De dans van generaties

Naoorlogse generaties kunnen psychische problemen krijgen door de oorlogstrauma’s van hun ouders. War Child voerde de campagne ‘Oorlog is erfelijk’ die op de NPO werd uitgezonden op 3, 4 en 5 mei. Leila Prjnavorac (39) was een kind toen de oorlog in voormalig Joegoslavië uitbrak. Ze vertelt hoe de oorlog niet alleen het leven van haar ouders beïnvloedde, maar ook dat van haar.

Ze groeide op in Doboj, in het noorden van Bosnië. Ze is 9 jaar als Servische troepen de stad innemen. Het gezin vlucht de schuilkelders in, buren zijn opeens een vijand, vrouwen worden verkracht en huizen geplunderd.

De impact van oorlog is enorm en gewoon onvoorstelbaar. Van de een op de andere dag is er oorlog en is het oude leven weg. Leila’s kind-zijn stopte toen de oorlog uitbrak.

Als de etnische zuiveringen in Doboj beginnen, duikt het gezin onder bij bevriende Serviërs in Belgrado. Van daaruit vluchten ze naar Nederland. ”De oorlog dringt pas goed tot je door als je uit de oorlog bent’’, zegt Leila. ”Eerst ben je bezig met overleven. In de rust van een veilige omgeving begint de verwerking van wat je allemaal hebt meegemaakt.’’

Nadat haar moeder anderhalf jaar vol gruwelijkheden had doorstaan, kwam opeens de omslag en begon de uiting van de post traumatische stress stoornis (PTSS). Van de vrouw die zo sterk was en bij wie ze nimmer angst had gezien, werd haar moeder opeens een vrouw die verdwaald was en zei: “ik wou dat ik nooit geboren was”. Bij haar vader zag ze opeens een dode blik in de ogen. Hij werd onbereikbaar en begon zijn verdriet weg te drinken. Ze wisten niet meer wie ze konden vertrouwen.

“Ik vond het moeilijk dat ik mijn moeder niet kon helpen haar trauma’s te verwerken. Ze is in Nederland eigenlijk zieker geworden, doordat ze geen goede psychische hulp kreeg. Haar leven heeft na de oorlog nooit lichter kunnen worden.’’

Thuis werd over de oorlog gezwegen. “Tijdens de oorlog zag ik bij mijn moeder geen angst. Daardoor voelde ik geen angst. Ze zorgde ervoor dat ons leven doorging. Dat heeft mij geïnspireerd’’.

“Na de oorlog kon ze weinig meer, maar ze bleef wel vechten. Ze veranderde van een sterke, moedige vrouw die voor iedereen klaarstond in iemand die zelf hulp nodig had. Maar ze werd niet gehoord en behandeld.’’

Leila moet als jonge tiener het gezin runnen. Dat voelt ze als een noodzaak. Ze doet de administratie, voert gesprekken met instanties en moet tolken voor haar ouders. “Je hoort dingen waar je geen verstand van hebt of die je als kind niet moet horen. Ik droeg de verantwoordelijkheid van het gezin, moest sterk zijn en voor iedereen zorgen. Dat deed ik naast mijn school en mijn sociale leven’’, zegt ze.

“Ik deed het uit liefde voor mijn ouders, maar voelde me er soms alleen voor staan. Ik wilde mijn ouders niet nog verdrietiger maken door naar de oorlog te vragen. Ik deed alles om het hen zo makkelijk mogelijk te maken. Ik heb niet gepuberd, was een ideaal kind.’’

“Mijn ouders konden in Nederland geen betekenis meer geven aan hun leven. Hoe mooi was het geweest als zij hier wél de juiste begeleiding hadden gekregen Een oorlog heeft invloed op je leven, maar er blijft altijd iets moois om naar toe te werken. Het kan je ook krachtig en weerbaar maken.’’

Als Leila uit school kwam, keek ze graag naar het programma van Oprah Winfrey. Zij drong er steeds op aan dat je aan je psyche kunt werken om problemen te boven te komen. Zij benadrukte dat je verantwoordelijk bent voor jezelf en je eigen gevoelens. Leila zag hoe haar ouders niet verder konden leven met blokkades en besloot dat zij dat voor zichzelf niet wilde. Ze ging hulp zoeken.

“Je moet praten, vertellen, niet zwijgen, niet wegkijken. Je moet gewoon door de pijn heengaan”, zegt ze.  Ze was als kind zo onmachtig toen ze moest toezien hoe haar ouders in hun ‘zijn’ werden ‘ontkracht’. De machteloosheid doodde haar kinderlijke onschuld.

Leila besloot dat ze niet wilde leven vanuit angst en haat omdat ze zag wat dat deed met haar moeder. Ze wilde leven vanuit liefde, vertrouwen en zachtheid. “Wat er ook gebeurt, mijn kracht, mijn licht, mijn zijn, zul je me nooit afpakken. Want dat is van mij. Dat is wat ik deze wereld wil geven, en dat is ook wat ik mijn kinderen wil meegeven. Dat wat een ander je ook aandoet, hoe diep dat wonden slaat, jouw licht mag je niet laten doven.”

“De liefde van ouders is oneindig. Dat is zo om een zeer praktische reden: het onbaatzuchtig verzorgen van jongen ligt ingebed in het hechtingsapparaat van het zoogdierenbrein. Wanneer de liefdevolle gevoelens van een ouder worden beperkt, komt dat alleen maar doordat de ouder zelf in het verleden diep gekwetst is”, schrijft dr. Gabor Maté in zijn boek ‘Wanneer je lichaam nee zegt’.

Hij voerde jarenlang een eigen artsenpraktijk en heeft veel ervaring op het gebied van palliatieve zorg, verslavingszorg, stress en mentale aandoeningen. Hij is een veelgevraagd spreker en werd wereldberoemd door zijn unieke, maar ook controversiële visie op trauma’s. Hij schrijft er boeken over.

“Het woord trauma komt uit het Grieks en betekent wond. Het is een psychologische wond die niet of onvoldoende is geheeld. Een trauma betekent een breuk, je raakt in eerste instantie afgescheiden van jezelf en durft bijvoorbeeld niet meer op jezelf te vertrouwen. Mijn ervaring is dat getraumatiseerde mensen hun buikgevoel eerder negeren, zichzelf niet serieus nemen en daardoor meer afstand tot de anderen en de rest van de wereld ervaren. Ze zijn meer op hun hoede omdat ze bang zijn weer gekwetst te worden. De buitenwereld wordt als negatief en onveilig ervaren; ze zijn geneigd te denken dat een ander het slecht met ze voorheeft. Die defensieve houding leidt ertoe dat anderen op afstand blijven. Dat is een vicieuze cirkel.”

Je hoeft geen oorlog te hebben meegemaakt om een trauma op te lopen. Wonden kunnen ook ontstaan wanneer als kind niet aan je behoeften is voldaan. Dit gaat niet om verwende kindertjes die steeds hun zin willen krijgen, maar om basisbehoeften die ieder opgroeiend kind heeft.  “Ieder mens is gebouwd om zichzelf te ontwikkelen en heeft een natuurlijke behoefte aan relatie, autonomie en competentie”, aldus professor dr. Luc Stevens. 

Kinderen hebben behoefte aan relatie, zowel met hun ouders en andere belangrijke volwassenen, als met andere kinderen. Ze willen het gevoel hebben erbij te horen, deel uit te maken van een gemeenschap. Hoewel in een gemeenschap conflicten zijn en men rekening moet houden met elkaar, voelt men zich er in principe veilig.

Kinderen willen laten zien wat zij kunnen en zichzelf als effectief ervaren. Niet meedoen, onderpresteren, niet durven, het zijn vaak tekenen van zich niet competent voelen. Een combinatie van hoge (en reële) verwachtingen en beschikbaarheid van hulp en ondersteuning, zijn een goede basis voor het ontwikkelen van een gevoel van competentie.

Autonomie verwijst naar het gevoel onafhankelijk te zijn. Kinderen willen het gevoel hebben de dingen zélf te kunnen doen. Zélf kunnen beslissen, zelf keuzes maken. Dat kan alleen in een omgeving waarin de eigenheid van het kind gerespecteerd wordt. Een kind is er voor zichzelf, niet voor zijn ouders of voor anderen. Kinderen hebben al jong behoefte zich te onderscheiden, hun eigen keuzes te maken. Het pedagogische antwoord hierop is het bieden van veiligheid, ruimte, begeleiding en ondersteuning soms en het waarborgen van de verbondenheid met de ander. Individuele vrijheid is belangrijk en moet worden gestimuleerd, maar altijd in relatie met de ander en met behoud van diens vrijheid en jouw verantwoordelijkheid daarvoor. Autonomie verwijst altijd naar relatie.

Een kind is dus gericht op het vervuld krijgen van deze natuurlijke behoeften. Als dit niet het geval is, gaat het kind zich onbewust aanpassen in denken en doen om alsnog te proberen dit voor elkaar te krijgen. Ons brein ontwikkelt zich mede door de interactie met de omgeving. Hoe gevoeliger je van nature bent, hoe meer kans je hebt om gewond te raken. Een trauma is niet iets wat met je gebeurt, maar wat er binnen in jou gebeurt door wat er is gebeurd.

Wanneer kinderen niet de boodschap krijgen van hun ouders dat ze onvoorwaardelijk worden geaccepteerd, komt dat doordat het kind de liefde van zijn ouders niet ontvangt zoals de ouders dat graag zouden willen. De liefde die ouders aan hun kinderen geven, wordt ‘gebroken’ door hun persoonlijkheid, net zoals een prisma lichtstralen breekt. Als een ouder gestrest is, onverwerkte angst in zich draagt of verontrust is door onvervulde emotionele behoeften, is de kans groot dat het kind situaties meemaakt waarin de ouder emotioneel afwezig is, ongeacht de intenties van de ouder.

Tegen wil en dank wordt de manier waarop we onze kinderen opvoeden en op hen reageren onder andere bepaald door de ervaringen die we zelf als kind hadden. Dit blijkt zowel uit observaties van dieren als uit gedegen psychologisch onderzoek bij de mens.

Het van generatie op generatie doorgeven van een ‘manier van in het leven staan’ is vooral een kwestie van fysiologische ontwikkeling, van de manier waarop het limbische systeem van de hersenen in de kindertijd wordt geprogrammeerd (genen worden aangezet voor groei en ontwikkelen of uitgezet om te verdedigen). Het emotionele brein van een kind ontwikkelt zich onder invloed van het emotionele brein van de ouder. Gedrag en stress van ouders wordt aan volgende generaties doorgegeven. Kinderen met een veilige hechting op zeer jonge leeftijd scoren beter op emotionele rijpheid, relaties met leeftijdgenoten en schoolprestaties.

Kort gezegd is het ouderschap een dans van de generaties. De dingen waarmee de ene generatie wordt geconfronteerd maar nog niet heeft opgeruimd, worden doorgegeven aan de volgende generatie. Onbedoeld. Ons familieverleden gaat meerdere generaties terug. Verwijt of schuld worden daarmee een betekenisloos begrip. Je kunt ouders dan niet als slechterik blijven zien maar eerder als dragers van de familiegeschiedenis. En dat geldt natuurlijk ook voor jouzelf.

De ervaringen die we op jonge leeftijd hebben, conditioneren de houding van het lichaam ten opzichte van de buitenwereld en bepalen onze onbewuste overtuigingen over onszelf in relatie tot de wereld om ons heen. Ze reguleren ons gedrag ongeacht wat we op bewust niveau denken.

Gelukkig zorgen onze ervaringen en ons voortdurend zich ontwikkelende potentieel ervoor dat deze overtuigingen niet onomkeerbaar zijn, hoewel zij diep in ons zijn ingebakken.

Wat zei Leila ook alweer?: “Wat er ook gebeurt, mijn kracht, mijn licht, mijn zijn, zul je me nooit afpakken. Want dat is van mij. Dat is wat ik deze wereld wil geven, en dat is ook wat ik mijn kinderen wil meegeven. Dat wat een ander je ook aandoet, hoe diep dat wonden slaat, jouw licht mag je niet laten doven.”

Wij laten de Hollandse-Waterlinie-route even voor wat ze is. We gaan naar de bossen van Driebergen voor de volgende overnachting. In de binnentuin van een luxe hotel genieten we met een glas wijn van een uitzending van 'De Avondetappe’. De Tour de France is afgeweken van het vaste tijdschema in de juli-maand vanwege corona.

Het is goed om onze ogen niet te sluiten voor de traumatische gevolgen van een oorlog. Maar we hoeven ook niet bij de pakken neer te gaan zitten. We kunnen onze verantwoordelijkheid pakken en mogen onze blik altijd weer vooruit richten. Op nieuwe ontwikkelingen die nieuwe kansen bieden.