De mens als schepper, bouwer en beschermer

De Tweede Wereldoorlog was het thema voor het vak geschiedenis op lbo-mavo-havo en vwo-niveau toen ik eindexamen deed op de middelbare school. Leeftijdgenoten die ook het vak geschiedenis hadden gekozen, hebben dus wat extra kennis meegekregen. Mij is er heel weinig van bijgebleven omdat de stof zo ontzettend gortdroog was. Er waren helemaal geen meeslepende verhalen. In plaats daarvan werden wij geconfronteerd met een kille analyse van de aanleiding tot de oorlog, een opsomming van historische verdragen en reeksen belangrijke jaartallen.

De urgentie ontging de meeste van ons denk ik. Wij groeiden immers op in een vredestijd die toch wel heel vanzelfsprekend was. Ondanks de constante dreiging van de Koude Oorlog met haar wapenwedloop waaraan wij gewend waren. Heel andere zaken trokken onze aandacht toen.

Geert Mak schreef al dat geschiedschrijving afstand nodig heeft, en dat het laten verstrijken van tijd nog altijd de beste manier is om overzicht te scheppen. Geschiedschrijvers hebben zich heel uitgebreid kunnen buigen over feiten en gebeurtenissen ten tijde van WOII. Het levert veel inzichten op waarmee we ons voordeel kunnen doen. We zouden eigenlijk wel kunnen weten wat er nodig is om nieuwe oorlogen te voorkomen en vrede in steeds grotere delen van de wereld te kunnen laten ontstaan en bestendigen.

Op dit moment overheerst de mening dat de mens het voor zichzelf aan het verpesten is. Sommigen verkondigen zelfs de mening dat de wereld zonder ons veel beter af zou zijn. Maar wij zijn er nu eenmaal en willen de handdoek niet zomaar in de ring werpen. We kunnen er beter het beste van maken en wat meer gaan vertrouwen op onze kracht en creërende vermogen.

Om de moed erin te houden is het daarom goed om even achterom te kijken en te benadrukken dat er ook veel gewonnen is in de tijd dat de mens op aarde is. Want dat is namelijk het geval. En dat mogen we niet over het hoofd zien.

Sinds april 2017 leven we met 7,5 miljard mensen op de wereldbol. Een schrikbeeld voor velen. Maar wanneer je ons netjes naast elkaar zou zetten, dan nemen we met zijn allen samen ongeveer de oppervlakte van Limburg en Noord-Brabant in. Op de rest van de aardbol is dan geen mens meer te bekennen. De komende 50 jaar groeit de wereldbevolking naar alle waarschijnlijkheid door naar tien miljard in 2075.

Ralf Bodelier is filosoof en pleit voor een herwaardering van de mens als schepper, bouwer en beschermer. Want met een optimistisch en veelkleurig mensbeeld kunnen we de toekomst beter aan. Hij stelt dat de grootste bevolkingsgroei inmiddels achter ons ligt. Dat ze vanaf nu steeds trager gaat tot zij, waarschijnlijk rond 2075, tot stilstand komt. Of we de tien miljard werkelijk zullen bereiken, is nog maar de vraag. Want tegelijk met de bevolkingsgroei neemt al decennialang het geboortecijfer af.

Wij fietsen door de bossen bij Zeist. Via Odijk gaan we naar De Bilt waar we de Hollandse-Waterlinie-route weer oppakken. We passeren Fort Blauwkapel in het gelijknamige dorpje dat deel van de gemeente Utrecht is. Het fort heeft een klein bedrijventerrein, een natuurgebied en een scoutinggroep genaamd Willem de Zwijger in het bomvrije wachthuis. We komen langs Fort Ruigenhoek en veel betonnen bunkers die op een rij in het grasland liggen.

Slot Zuylen staat te genieten in de zomerzon. In Oud Zuilen komen we langs rivier de Vecht te rijden. In de Gouden Eeuw lieten succesvolle Amsterdamse handelaren buitenplaatsen bouwen langs het water. Zij profiteerden van de rijkdom. Hun sociale status werd door het inkomen bepaald. Niet iedereen deelde mee in de rijkdom van die gouden periode, want de armoede onder een grote groep van de bevolking was schrijnend. Die groep mensen had een lage status en weinig rechten. Maar toch wordt deze bloeitijd van de noordelijke Nederlanden gezien als belangrijke nieuwe fase in de ontwikkeling van de westerse beschaving.

‘MAX Vandaag’ zette in mei 2017 voor zes belangrijke thema’s de vooruitgang die de mens geboekt heeft in de afgelopen 200 jaar op een rij. Een daarvan is: ‘de democratie verovert de wereld’.

Democratische regeringen hebben conflicten in de regel vreedzaam opgelost volgens historici. Ik ga er net als de meeste mensen vanuit dat met een toename van het aantal democratieën de kans op oorlogen verder zal afnemen. Maar dat we onze bescherming tegen autocraten en dictators niet mogen veronachtzamen, tonen de recente inval in Oekraïne en de ontwikkelingen in de VS waar de Republikeinen zich laten ringeloren door ‘Trump’ en zijn aanhangers .

Meer dan de helft van de wereldbevolking leeft nu in een democratie terwijl die in het jaar 1800 nog niet bestond. In een relatief korte periode is de macht in vele landen verschoven van één of enkele ‘mannen’ naar het volk. Geconstateerd wordt dat mensen die in een democratie wonen rijker, gelukkiger, gezonder en beter opgeleid zijn, en geen gewapende oorlogen met elkaar voeren.

De Franse baron de Montesquieu bedacht de Trias Politica (de scheiding der machten). De macht wordt in drieën gedeeld; de uitvoerende macht (de premier en zijn kabinet), de wetgevende macht (de Eerste en Tweede Kamer) en de rechtsprekende macht (de onafhankelijke rechter). Alle 3 hebben zij macht, maar tegelijkertijd hebben zij de macht elkaar te beperken of zelfs hun voorstellen of beslissingen te verwerpen. De Trias Politica voorkomt dat een dictatoriaal regime kan ontstaan.

De Engelse filosoof John Locke is in de 17e eeuw één van de bedenkers van het zogenaamde sociaal contract. Het houdt in dat de vorst, heerser of regering de wil van het volk moet uitvoeren. De staat is het gevolg van een in vrijheid door burgers gesloten overeenkomst waarbij een deel van de rechten wordt overgedragen aan de overheid.

Daarnaast staat in een democratie het idee van de rechtstaat centraal. Dit is een systeem waarin het individu de staat voor de rechter kan slepen. Als iemand het niet eens is met een beslissing, dan kan men een advocaat in de hand nemen en naar de onafhankelijke rechter stappen voor een bindende uitspraak.

Op veel plekken in de wereld is de macht helaas nog steeds in handen van één persoon. In Europa is de macht sinds de Franse Revolutie naar het volk verschoven en moet de machthebber een verklaring afleggen over zijn besluiten. Er zijn wetten opgesteld die bedoeld zijn om individuele burgers te beschermen tegen wetteloosheid en machtsmisbruik van machthebbers.

In de afgelopen 200 jaar is het aantal democratieën flink toegenomen. De meerderheid van alle regeringen over de wereld is nu democratisch. Die groei van nieuwe democratieën is alleen onderbroken geweest door de twee Wereldoorlogen. Na 1945 begint het aantal democratieën weer toe te nemen.

In 1799 zijn er nog geen democratieën. In 1921 zijn het er 21 om dan een dramatische daling te nemen in de jaren voorafgaand en tijdens de Tweede Wereldoorlog. In 1940 zijn er nog maar 9 democratieën. Na de oorlog neemt het aantal gelukkig weer snel toe: van 21 in 1946 naar 33 in 1964. In 1989 zijn er 52 landen waar het volk hun leiders mag kiezen.

Het uiteen vallen van de Sovjet-Unie in 1989 heeft opnieuw voor een toename gezorgd. In 1991 zijn er 63 democratieën, in 1992 72! In 2009 mogen 89 landen zich democratisch noemen. Hoewel Gorbatsjov zijn plannen niet ten uitvoer heeft kunnen brengen, heeft de schepping van zijn perestrojka en glasnost er wel onbedoeld voor gezorgd dat de komst van nieuwe democratieën mogelijk werd. Hij ontving er zelfs de Nobelprijs voor de Vrede mee in 1990.

In de tweede helft van de 20e eeuw verandert de wereld dramatisch. Koloniale regimes houden op te bestaan en meer en meer landen worden democratisch. In 1993 zijn er geen koloniën meer.

In 1900 zijn er 1.65 miljard mensen op de aarde. Minder dan 200 miljoen mensen leven in een democratie. In 1948 is dat aantal gestegen naar 763 miljoen. Dan neemt het aantal democratieën een vlucht: in 1989 zijn er 5.2 miljard mensen op de wereld en is het aantal dat in democratie leeft 2.15 miljard. In 2005 zijn er 6.5 miljard mensen en leven meer dan 3.7 miljard mensen in een democratie. In 2015 is dat aantal verder toegenomen tot 4.1 miljard terwijl er dan 7.35 miljard mensen op de wereld zijn. Overigens: 4 van de 5 mensen die in een autocratie leven, zijn Chinees.

Democratie en mensenrechten zijn nauw met elkaar verbonden. Het recht van een mens om te stemmen op politici en anderen met macht is een fundamenteel recht. In die zin is een democratie een systeem dat dit belangrijke aspect van mensenrechten beschermt. Het is maar moeilijk te accepteren dat het aantal mensen dat gebruik maakt van hun stemrecht, de afgelopen decennia zo aan het dalen is.

Mensen die leven in een niet-democratisch land hebben een kleinere kans te worden geregeerd door een bewind dat de mensenrechten garandeert. Democratie is de bestuursvorm die individuele vrijheden het best beschermt.

We moeten beseffen dat het creëren van ‘democratie’ mensenwerk is. Net als Bodelier pleit ik daarom ook voor een herwaardering van de mens als schepper, bouwer en beschermer omdat we met een optimistisch en veelkleurig mensbeeld de toekomst veel beter aankunnen. Pak jij jouw deel op? Dan ga ik mijn aandeel creëren. Samen zijn we sterk!