Waarde(n)vol

Mensen met een antisociale persoonlijkheidsstoornis vertonen antisociaal gedrag. Ze komen roekeloos, agressief, prikkelbaar, impulsief en onverschillig over. Ze kunnen heel slecht rekening houden met (de gevoelens van) anderen en regels worden vaak niet nageleefd.

De stoornis komt vaker voor bij mannen dan bij vrouwen. Vaak is er sprake van aanleg voor het ontwikkelen ervan, maar ook heel vaak hebben slechte opvoedomstandigheden een groot aandeel daarin. In gevangenissen heeft het merendeel van alle veroordeelden een antisociale persoonlijkheidsstoornis.

Ik denk dat jullie je ook weleens afvragen hoe het toch komt dat sommige mensen tot gruwelijke daden in staat zijn, als je er weer over hoort en leest in de media. Het slechte nieuws kan ons soms zo overspoelen dat we ons er wel voor af zouden willen sluiten. We richten ons dan liever op positief nieuws en bezigheden die goed doen voelen. Dat moeten we ook zeker doen, maar het helpt niet als we steeds proberen te doen alsof het nare gedrag niet bestaat. Want dan zal er niets veranderen. Dan laten we het over aan het toeval en hopen we er maar het beste van.

In het programma ‘De Verwondering’ was enkele jaren geleden de schrijver van het boek ‘De boeddha in de bajes’ te gast, Cuong Lu. Hij is behalve schrijver ook geleerde, boeddhistische psycholoog, leraar, geestelijk verzorger en sociaal hervormer. Ik werd getroffen door zijn verhaal omdat ik het soms maar moeilijk vind om vertrouwen te houden in ‘de goedheid’ van de mens. Ook nog nadat ik het boek ‘De meeste mensen deugen’ van Rutger Bregman had gelezen waarin hij bewijzen heeft verzameld die de titel bevestigen.

Cuong Lu bezocht zes jaar lang elke week vier Nederlandse gevangenissen om als geestelijk verzorger te praten en mediteren met gevangenen. Wanneer de gevangenen met wie hij werkte het gevoel kregen dat ze gehoord en begrepen werden in plaats van veroordeeld, veranderde hun gevoel over zichzelf en als gevolg daarvan hun houding en gedrag enorm. Hij maakte verbinding met de mens achter de gevangene en boorde in hen de in basis aanwezige ‘goedheid’ aan.

Ieder mens – dus ook de veroordeelden en andere slechteriken – heeft de ingebakken wens om gelukkig en veilig te zijn. Dit zijn zeer basale behoeften. Bij belangrijke keuzen die wij in ons leven maken, gaat het steeds om de afweging of we er gelukkiger en veiliger van denken te worden. Ook als we ons hier helemaal niet bewust van zijn, werkt dit mechanisme toch altijd mee op de achtergrond.

Iemand die steelt van anderen, denkt zich door het ‘oneerlijk’ verkregen materiële of financiële voordeel gelukkiger te gaan voelen. Hij of zij denkt vooral aan het – onrechtmatig verkregen – voordeel en beseft niet dat er een innerlijk conflict zal gaan ontstaan. Want op de achtergrond gebeurt dat wel, het kan het daglicht niet verdragen.

Mensen die oorlogsmisdaden verrichten, maken zichzelf wijs dat het voor een hoger doel is en dat men er daarom wel mee zal kunnen leven. Maar ze zullen nooit meer in het volle licht kunnen staan. Ze moeten altijd in de schaduw verblijven met de loden gewetenslast die het gevolg is van hun daad. De waarheid mag nooit uitkomen.

De dief en de oorlogsmisdadiger meten met twee maten. Zij willen namelijk zelf geen slachtoffer worden van diefstal of een oorlogsmisdaad maar doen dit een ander wél aan. Zij passen een halve waarheid voor veiligheid en geluk toe; voor zichzelf wél maar voor hun slachtoffers níet. Dit gaat (onbewust) een schuldgevoel doen laten ontstaan die eronder gehouden moet gaan worden. De kracht van dat schuldgevoel wordt onderschat. Maar deze gaat een innerlijk conflict geven.

Wij fietsen Abcoude in. Op riviertje Gein spelen kinderen in rubberen bootjes en vanaf de oever vermaken ze zich met een schepnet en emmer. Ze gaan helemaal op in hun spel en hebben gelukkig nog geen besef van grote mensen perikelen. We associëren hen met onschuld. Zij zijn hun geweten nog aan het ontwikkelen.

Net over de brug aan de linkerkant van de weg ligt Hotel Café Restaurant Koekenbier. Het is heel druk op het terras. Alle tafels zijn in aparte compartimenten geplaatst tussen plastic schermen, vanwege corona. Het doet overvol aan en weinig gezellig. Nadat wij onze fietsen hebben gestald, de tassen naar boven hebben gesjouwd en een douche hebben genomen besluiten we daarom toch maar een tafel in het warme restaurant te verkiezen boven het terras. Er wordt een grote ventilator bij onze tafel gezet voor de verkoeling.

Bij het rumoerige cafévolk op het terras voelen wij ons buitenstaanders en niet op het gemak. Zij mogen luidruchtig plezier maken met elkaar en wij doen het op onze manier in de luwte. Buiten slenteren vakantiegangers door de straat met een ijsje in de hand. Het was vandaag opnieuw een tropische dag. Nu pas koelt het een beetje af.

We hebben allemaal weet van het verschil tussen goed en kwaad. Zo is de waarde ‘niet-kwetsen’ een universele waarde die we met het gezond verstand kunnen begrijpen. Het is niet voldoende om deze waarde alleen maar te blijven benoemen. Dat heeft geen toegevoegde waarde.

Wat wél nodig is, is dat we de waarde verwerken en ons eigen maken, zodat we niet bezwijken onder hebzucht, genotzucht, trots, afgunst, obsessies, etc. Een waarde moet eigen gemaakt worden om een deel van onszelf te kunnen worden. Wanneer we een waarde écht begrijpen – als een waarheid die universeel ‘waar’ is en het ‘goede’ vertegenwoordigt – zullen we haar heel bewust kunnen kiezen als een waarde die we na willen leven. Pas wanneer we een waarde leven in woord en daad, kan ze ons eigen worden en zal ze geen innerlijk conflict meer opleveren.

Maar wat zijn die universele waarden? Waar krijgen we de spiegel voorgehouden die ons laat zien wat het ‘goede’ is? Waar krijgen we de kans en ruimte om ze te gaan begrijpen en ons eigen te maken? Hoe kunnen we ervoor zorgen dat meer mensen hun innerlijk moreel kompas erop gaan afstemmen? Ik daag je uit.

Het diner is voortreffelijk, het bruine café de gemoedelijke entourage die we zochten en de mevrouw met zware rookstem en vele tatoeages blijkt gewoon allervriendelijkst. Ze maakt ons blij met een fijne avond en wij haar door haar daarvoor te bedanken.

Het is al donker aan het worden. Wij gaan ook nog even een ijsje halen voordat we de warme slaapkamer opzoeken. Welterusten alvast. O ja, morgen fietsen we weer naar huis!