Verschansen

Ieder jaar staan we tijdens de Nationale Herdenking op 4 mei stil bij de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog en van oorlogssituaties en vredesoperaties daarna. Om 20.00 uur is het in heel Nederland twee minuten stil.

Wij zijn heel vanzelfsprekend opgegroeid met de dag van Dodenherdenking. Van onze ouders leerden we eerbied en respect te tonen voor de oorlogsslachtoffers door behalve twee minuten stil te zijn ook de vlag halfstok te hangen.

De Nationale Herdenking vindt plaats bij het Nationaal Monument op de Dam in Amsterdam. De koning en koningin leggen een krans namens de hele Nederlandse bevolking, en (klein)kinderen leggen namens overlevenden kransen voor verschillende groepen oorlogsslachtoffers. Voorafgaand aan de plechtigheid op de Dam is er een herdenkingsbijeenkomst in De Nieuwe Kerk. 

Daar houdt een schrijver de 4-mei-voordracht. Roxane van Iperen deed dat in mei 2021 onder de titel ‘Stemmen uit het diepe’.

De terugkerende ophef over delen van onze geschiedenis bewijst dat een collectieve identiteit, als die al bestaat, niet kan leunen op een incompleet verhaal. Of het nu gaat over trauma’s van de Tweede Wereldoorlog, Nederlands-Indië, de koloniale tijd, Srebrenica, de Molukkers of de veteranen: de last van het onbedwongen verleden wordt pas verlicht als de mythe plaatsmaakt voor weten. Dat vergt rouwarbeid. Afdalen, stil zijn en álle stemmen aanhoren, ook de diepste uithalen van smart en van angst.

‘Het was alsof elk van die mensen ons vragen had moeten stellen, op onze gezichten had moeten lezen wie we waren en nederig ons verhaal had moeten aanhoren. Maar niemand keek ons aan, niemand nam de uitdaging aan; ze waren doof, blind en stom, verschanst in hun ruïnes als in een fort van niet-willen-weten, nog altijd sterk, nog altijd in staat tot haat en verachting, nog altijd gevangen in hun oude verwarring van trots en schuld.’ (Primo Levi, Het respijt)

Het is snikhete zomer 2020 als wij door de Vlist fietsen voor een fietsvakantie in Nederland omdat corona heerst. Liever hadden we een nieuw fietsavontuur door de ‘natuur’ van een Europees land aan onze ervaringen toegevoegd. Maar Zweden moet wachten.

De Vlist is zeer bekend gebied voor ons maar gelukkig blijft ze altijd opnieuw boeien. Ook nu weer. De zon schijnt op zomersterkte, de bermbloemen bloeien uitbundig en vogels laten zich horen vanaf het veenriviertje en uit de omsluitende polder. Hier kun je niet anders dan van genieten. Met volle teugen.

We hebben ons best gedaan om onder de beperkende omstandigheden toch weer een frisse uitdaging te zoeken. We gaan dwars door Nederland, we gaan de Hollandse waterlinie volgen. Voor ons doen een korte route van slechts zeven dagen maar de gang langs forten, vestingstadjes en burchten maakt ons nieuwsgierig en biedt een uitdaging ter lering ende vermaeck.

Vlak onder Schoonhoven begint de officiële route, maar net voorbij het dorpje Vlist komen we langs het eerste verdedigingswerk dat een rol vervulde in de Nederlandse geschiedenis. Ze is van oorsprong een verdedigingswerk uit de Tachtigjarige Oorlog. Bij de inrichting van de Oude Hollandse Waterlinie werd de Koeneschans er een onderdeel van. De schans werd gebruikt ter verdediging van de Slangeweg. Deze weg was de route van en naar het oosten met plaatsen als IJsselstein en Utrecht, en bleef vanwege haar hoge ligging bij inundatie (opzettelijk onder water zetten) droog.

De verdedigingstactiek van inundatie werd onlangs nog toegepast door inwoners van een Oekraïens dorp om de Russische opmars naar Kiev te stuiten. Nu het water is weggetrokken proberen bewoners van Demydiv, een plaatsje ten noorden van de Oekraïense hoofdstad Kiev, hun huizen droog te krijgen en te redden wat er nog te redden valt, zo schrijft The New York Times. “De schade is groot. Maar we zijn trots op wat we gedaan hebben”, zeggen inwoners.

Bij de naam Koeneschans moet ik denken aan het woord verschansen. Verschansen is ervoor zorgen dat anderen het niet zien of merken. Het is een verdedigingsmechanisme. Niet alleen letterlijk maar ook figuurlijk. Het wordt volop in de natuur toegepast door dieren die niet sterk maar slim zijn. De mens gebruikt het ook. Aanvankelijk als heel bruikbare tactiek. Maar je kunt er ook te ver mee gaan.

Een glimlach opzetten terwijl je ­eigenlijk verdrietig bent. Niet je teleurstelling laten blijken. Je schamen als een gesprek stilvalt. Niet opkomen voor jezelf. Niet willen huilen in het bijzijn van anderen en soms zelfs niet eens als je alleen bent. Een ongemakkelijke houding als je een complimentje krijgt. We verschansen ons onnodig en doen ons ter bescherming liever beter voor dan we zijn.

Het is eng om kwetsbaarheid te laten zien en de aandacht daarmee op onszelf te richten. Het is vervelend om ons kwetsbaar te voelen. Het is onveilig. Misschien zijn we bang om de controle kwijt te raken als we onze gevoelens eenmaal toelaten. Of om erin te blijven hangen. Misschien kan de ander het tegen ons gebruiken.

We passen afweerpatronen meestal automatisch toe zonder onszelf daarvan bewust te zijn. Als we verdriet voelen opkomen, gaan we maar snel dingen doen om het weg te drukken. We gaan van onderwerp veranderen, we kijken weg, zoeken afleiding in het werk of de sport, we beuren onszelf op door dingen te kopen of met een zak chips op de bank te kruipen.

Het is soms heel goed of zelfs nodig om zo om te gaan met verdriet, bijvoorbeeld op het werk of in de supermarkt. Maar zulke gewoontes worden een probleem als we ons er niet van bewust zijn.

We zijn vaak zo bezig met weer rustig worden of ons weer goed voelen dat we vergeten te kijken naar wat ons nu eigenlijk zo raakt. We sluiten ons vaak af voor emoties en gevoelens die wij als negatief zijn gaan waarderen. In onze maatschappij doet iedereen zijn best om geluk en voorspoed uit te stralen.

Maar emoties zijn een bijzonder signaleringssysteem van de natuur. Ze is in miljoenen jaren geëvolueerd en heeft de mensheid helpen overleven. Onze hersenen scannen dagelijks een enorme stroom aan informatie, vergelijken die met eerdere ervaringen, en zetten ons bewust en onbewust aan tot actie. Dit gebeurt onder andere met emoties.

Deze maken ons duidelijk dat er iets aan de hand is dat belangrijk is voor ons welzijn. Ze duwen ons in een bepaalde richting. Soms letterlijk. Bijvoorbeeld wanneer we terugdeinzen voor iets dat plotseling met grote vaart op ons afkomt, nog voordat we bewust doorhebben dat het een bal is die in de richting van ons hoofd komt. Het waarschuwt ons voor een gevaarlijke situatie en laat ons eraan ontsnappen.

Emoties hebben een functie: zo zet angst ons aan om uit een situatie te ontsnappen, maakt blijheid dat we ons openstellen, zorgt liefde ervoor dat we (lichamelijk en emotioneel) dicht bij een ander willen zijn en zorgt boosheid ervoor dat we voor onze behoeften opkomen. Schuldgevoel zet ons aan om op eerdere beslissingen terug te komen of banden te herstellen. Verdriet dwingt ons om stil te staan bij een verlies, steun te zoeken en ervoor te zorgen dat we gaan regelen wat we nodig hebben voor ons welbevinden.

Gevoelens zijn als een kompas. Ze maken ons duidelijk wat we écht willen en belangrijk vinden. Ze zeggen veel over wie we zijn als persoon: wat we prettig vinden, wat ons blij of verdrietig maakt, waar we ons kwaad over maken en waar ons hart sneller van gaat kloppen.

De Koeneschans is een klein schiereilandje met knotwilgen rondom. Middenop is een bescheiden monumentje ingericht. Illustrator Josefien Versteeg heeft tekeningen gemaakt van hoe de schans er rond 1672 uit kan hebben gezien: met een schansgebouw, soldaten op wacht en mankrachten in aantocht. Omdat er geen tekeningen of schilderijen zijn overgebleven, en er dus niet meer visueel te reconstrueren valt hoe het leven er op de Koeneschans uitzag, is dit een weergave met realiteit en fantasie in één.

VR-ontwerper Jurjan Rietveld voegde de illustraties van Josefien Versteeg (beiden afkomstig uit de regio) digitaal samen met (drone)foto’s van nu, waardoor het landschap van heden en verleden in 360˚ zichtbaar is. Met de virtual reality-kijker op de schans kan iedereen met een mobiele telefoon even terug in de tijd. 

Het is nu geen plek om ons te kunnen verschansen. De zomerzon schijnt onbarmhartig op het monument en ons. Het is veel te warm om er stil te gaan staan of zitten. Wij gaan beter door naar Schoonhoven. Op de stadsgracht voor de bakkerswinkel aan de Haven ligt een klein ponton. Onder een verkoelende parasol nemen we plaats voor een bakkie koffie. Het is het officiële startsein van een zonnige fietsreis langs historische verdedigingswerken.