Vertrouwen

We hadden er eigenlijk nooit meer rekening mee gehouden. De watersnoodramp van 1953 lag al lang achter ons en de Deltawerken waren nagenoeg voltooid. De dreiging van hoog water kwam in januari 1995 opeens vanaf de andere kant. Het binnenland.

Door aanhoudende regen verder stroomopwaarts steeg het water in de Nederlandse delta tot ongekende hoogte. Het stond tot aan de rand van de dijken. Het dreigde eroverheen te spoelen en er doorheen te breken. Grote gebieden langs de Waal werden geëvacueerd. Bij Ochten begon een dijk te schuiven. Honderden militairen werden ingezet om haar met zandzakken te verzwaren.

Het denken over veiligheid langs rivieren moest herzien gaan worden. De oude aanpak voldeed niet meer. Met het programma Ruimte voor de Rivier zou het dijken- en uiterwaardenlandschap drastisch veranderen.

Jarenlang is gewerkt om de dijken langs de Lek te verbreden en te verzwaren. De rivier kreeg meer ruimte door uiterwaarden te herstellen. In de Krimpenerwaard voelen we ons weer veilig. En daardoor is het vertrouwen in een goede beheersing bij hoge waterstanden hersteld.

Ik fiets over de Lekdijk. Tussen Krimpen aan de Lek en Lekkerkerk. De rivier is breed en wordt intensief bevaren door beroepsvaart en enkele plezierjachten. Het is fris. Vanmorgen regende het nog even maar nu is de zon definitief doorgebroken. De forse wind heb ik eindelijk in de rug. Ik heb doorgeschakeld en de snelheid verhoogd. Want ik blijf voorlopig aan deze kant van het water fietsen. Een krappe veertig kilometer. Via Lekbrug Vianen zal ik het water oversteken later in de middag.

Het woord vertrouwen blijft rondzoemen. Mijn praktijk had ik de naam Percaya gegeven. Het Indonesische woord voor vertrouwen. Freud zei al dat het vertrouwen van een cliënt in de behandelaar noodzakelijk is. Dat straal je vooral uit door een goede professionele houding maar toch ook vooral door als hulpverlener empathie en onvoorwaardelijke acceptatie te tonen en alle zintuigen open te laten staan. Zodat je de signalen van de ander kunt waarnemen.

Maar er moet ook een klik zijn. Je moet elkaar als persoon liggen. En dat is wederzijds. En tenslotte moet ook de gekozen methodiek bij de cliënt passen.

Al in onze eerste levensjaren bouwen we vertrouwen op. De mate waarin het vertrouwen wordt bevestigd of geschaad kan van grote invloed zijn op het verdere leven.

Bij een slechts zeven en een halve week oud embryo – het vroege stadium van ontwikkeling – kun je al actief gedrag zien. Het reageert al zoals alle organismen tijdens hun hele leven blijven doen: het tracht onprettige ervaringen te vermijden en prettige ervaringen naar zich toe te halen. Het wordt als het nulpunt van menselijk gedrag beschouwd. Na vier weken is een baby in sociaal opzicht echt helder wakker. Het wordt rustig wanneer het uit de wieg wordt gehaald als het huilt. Uit goede ervaringen ontstaat veiligheid, vertrouwen en hechting.

Vertrouwen is iets dat je vooral ‘voelt’. Als ontvanger. Maar we stralen het uit als we de ander vertrouwen willen geven. Het is slechts deels een verstandelijk proces; vertrouwen ontwikkelen is vooral emotioneel: je doet het met je gevoel, met je intuïtie.

Als remedial teacher begeleidde ik een meisje dat nauwelijks verstaanbaar sprak en zich zeer gespannen gedroeg. Opgetrokken schoudertjes en een strak gelaat. Er werd zelfs overwogen of ze misschien beter zou gedijen in het speciaal basisonderwijs. Ik hielp haar met lezen en spelling maar combineerde dat met het stimuleren van haar zelfvertrouwen. Leerkrachten weten zich vaak geen raad met kinderen waarop ze geen grip krijgen. Heel stille kinderen vallen daaronder. Al heel snel wordt gedacht dat een kinderpsycholoog het probleem maar moet verhelpen.

Maar denk je eens in hoe moeilijk het voor een kind is om hetgeen het leert tijdens sessies zelf toe te moeten gaan passen in een klassensituatie waarin iedereen gewend is aan heel ingetogen gedrag. Die ‘transfer’ is zelfs voor volwassenen al heel moeilijk. Gelukkig wordt tegenwoordig samenwerking met de leerkracht gezocht.

Ik herinner me hoe behoedzaam ik te werk ging. Ik geloofde erin dat ik het vertrouwen vooral in mijn houding naar haar toe moest uit gaan stralen. Ik ging gesprekjes tijdens het werken aan waarin ik heel vanzelfsprekend uitdroeg dat ik het meisje als serieuze gesprakspartner zag. En niet als het meisje dat bang en onzeker was. Ik sprak over allerlei dagelijkse kleine gebeurtenissen en betrok haar daarin. Vroeg naar haar mening en eigen ervaringen. Het meisje ging mij vertrouwen en begon te praten.

Het was op een vrijdagmiddag dat ik de meester van groep 5 was. Hetzelfde meisje was een van de leerlingen. Vaak liep ik langs haar groepje en sprak haar dan net zo aan als in de rt-setting. Ik liet de andere leerlingen merken dat ik haar zag en serieus nam. Voor haar klasgenoten was ze het meisje dat nooit iets zei en dat ze daarom nog nauwelijks betrokken bij activiteiten en gesprekjes. Het stond buiten de groep. Via mij merkten de kinderen haar opnieuw op. Ik maakte er geen directe woorden aan vuil – ging het dus niet benadrukken – maar sprak vaak en positief over het meisje in de groep en betrok haar steeds heel nadrukkelijk in de lessen. Vanzelfsprekend en vol van vertrouwen zette ik haar meer op de voorgrond.

Ik liep aan de andere kant van het lokaal toen ik verrast werd door een vrolijk ratelende stem en een luide lach. Het meisje had de transfer gemaakt naar de groepssetting. Ze was de drempel over. Ik kon mijn geluk niet op.

Veel leerkrachten zijn te zeer op de cognitieve ontwikkeling gericht. Je moet je eens indenken hoe het is om je niet op je gemak te voelen in de groep – geen veiligheid te ervaren – terwijl er van jou wel verwacht wordt dat je optimaal presteert. Een enorme misvatting natuurlijk. Dat kan helemaal niet. Sociaal-emotioneel welbevinden is de basis van waaruit je de wereld met vertrouwen verder kunt gaan exploreren.

Ik werkte een dag per week in groep 6. Op een middag ging ik naar buiten met de kinderen. Het viel me op dat een jongen in zijn eentje over het plein liep terwijl vrijwel al zijn klasgenoten aan het voetballen waren. Jongens en meisjes. Híj ging stilletjes op de grond zitten. In de klas viel de jongen nauwelijks op en toonde hij dromerig en afwezig.

Ik vroeg hem of hij het leuk vond om zo aan de kant van het plein te zitten. Hij zei me dat het niet erg te vinden. Veel leerkrachten nemen daar genoegen mee. Ik niet. Ik vroeg hem of hij zin had om mee te voetballen. Zijn ogen keken me onzeker aan maar ik zag er ook een kleine sprankeling in. Hij deed nooit ergens aan mee en zijn klasgenoten viel dat niet eens meer op. Om hem niet voor het blok te zetten vroeg ik de voetballende kinderen even een momentje aandacht. Ik zei hen dat het jongetje en ik ook graag mee wilden doen. Ik vroeg hen welk team wij mochten versterken.

Een week later kwam zijn moeder bij me langs en bedankte me voor de hulp die ik haar zoontje gegeven had. Ze had haar zoontje nog nooit zo gelukkig uit school zien komen. Ik was er reuze blij om maar nam het bedankje eigenlijk maar onhandig in ontvangst door te zeggen dat het een kleine moeite was geweest. Later drong pas goed tot mij door van welke waarde mijn aandacht voor het jongetje en zijn ouders geweest moet zijn. Het verbaast mij overigens nog dat alle leerkrachten tot dan toe zijn geïsoleerde positie in de groep hadden laten bestaan. En slechts oog hadden voor zijn slechte werkhouding en tegenvallende leerprestaties. Het jongetje durfde geen vragen te stellen in de groep zei hij mij later.

Vertrouwen geven heeft een enorm grote impact op kinderen. Maar ook op volwassenen.

Een leerkracht vertelde mij dat ze de leerlingen eigenlijk teveel klassikaal onderwijs gaf terwijl ze hen eigenlijk dolgraag zelf dingen wilde laten uitzoeken en ontdekken. Ze liet dit na omdat ze bang was dat de leidinggevenden en collega’s opmerkingen zouden maken over het rumoer in haar groep. Rust werd bijzonder gewaardeerd in de school. Ik bedankte haar voor het in mij gestelde vertrouwen en zei haar dat ik haar lesideeën en de ontdekkende werkvormen ontzettend toejuichte. Ik was een groot voorstander.

De volgende week nodigde ze me uit om even in haar groep te komen kijken. Ik hoorde opgetogen en enthousiaste kinderstemmen. Ik benadrukte hoezeer ik de kinderen betrokken bezig zag zijn. Dat het me blij maakte. Ik benoemde ook het aanstekelijke enthousiasme van de leerkracht zelf. Want dat straalde ze uit. Ze liet de vrijere werkvorm daarna steeds vaker terugkomen. Opvallend was dat haar collega’s er ook hun waardering over uitspraken. Ze hadden bewondering voor het lef van de juf om de kinderen meer ruimte en vrijheid toe te vertrouwen.

Flo de heidewachtel loopt vrolijk voor mij uit. Hij maakt blije sprongen en kwispelt met zijn staart. Hij pubert. Is tien maanden oud. En gedraagt zich heel stoer en ondernemend. We lopen over de tiendweg. Een onverhard pad tussen weilanden door. Marskramers maakten er in het verleden gebruik van. Het waren doorgaande routes. Plotseling staat hij stil. Van zijn zelfverzekerde houding is even niets meer over. Een vrij grote en forse man komt hem tegemoet lopen en blijft plotseling stil staan. Flo begint luid te blaffen en neemt een wat dreigende houding aan uit zelfbescherming. De man zegt me dat hij dat altijd doet om te zien hoe een hond op hem reageert. De man had geen vertrouwen. Hij straalde dat in alles uit. Daar waren helemaal geen woorden voor nodig.

Wanneer Flo in nieuwe situaties komt, kijkt hij even naar me op is me opgevallen. Zodra hij rust en zelfverzekerdheid in mijn houding ziet, treedt hij ze ook nieuwsgierig en met vertrouwen tegemoet.

Mijn dochter heeft het in zich om vertrouwen en duidelijkheid uit te stralen naar paarden die als moeilijk en lastig worden beschouwd door andere ruiters. Wanneer zij het vertrouwen van het dier heeft gewonnen, kan ze er geweldige dingen mee bereiken. Ze vindt dat een uitdaging. Ze verdiept zich echt in het dier, maakt contact en gaat na waaruit het moeilijke gedrag verklaard kan worden. Meestal komt dit voort uit angst en een gebrek aan vertrouwen.

Het is heel dankbaar om vertrouwen te geven en het is geweldig om vertrouwen te krijgen. We hebben elkaar daar gewoon voor nodig. Maar de meeste mensen zijn niet zo scheutig met het geven van complimenten. Veel mensen hebben de overtuiging dat je beter gedrag stimuleert als je iemand op zijn fouten wijst. Een misvatting.

We weten niet wat er na de dood volgt. We denken er echter van alles over. Als je sterft, moet je je maar overgeven aan het grote onbekende. We hebben geen enkele zekerheid over wat er gaat komen. Uit verhalen en het contact met mensen die bijna gaan sterven is het mij opgevallen dat er bijna bij iedereen een moment van overgave komt waarin men erop gaat vertrouwen dat het goed is. Er komt een heel serene rust over de stervende. De intimi spreken laatste woorden van liefde en vertrouwen. En raken teder aan.

Vertrouwen. Van levensbelang. En daar voorbij. Ik wens het jou en mezelf toe.

De huisjes staan met hun lichte gevels naar het water. De dijk is gereed. Toekomstbestendig. Lekkerkerk straalt in de zon.